POCZĄTKI RODU WIERUSZ-KOWALSKICH
Przodkowie rodziny Wierusz-Kowalskich przybyli do Polski pod koniec XIII wieku z Saksonii, z okolic Miśni.
Osiedlili się na terenach dzisiejszego województwa łódzkiego, gdzie z czasem ulegli polonizacji.
Za lojalność wobec polskiego władcy otrzymali własny herb. Nie jest pewne, czy stało się to za rządów księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa, który w XIII wieku zajął ziemię wieluńską, czy za Władysława Łokietka, który objął władzę nad Wieluniem w 1296 roku.
Nazwa herbu pochodzi od łacińskiego słowa verus, oznaczającego „prawy” i „rzetelny”.
Wygląd herbu „Wieruszowa” prawdopodobnie nawiązuje do niemieckiego herbu „Bock”, którego przodkowie używali jeszcze w Saksonii.
W drugiej połowie XIV wieku ród Wieruszów stał się dominującą rodziną w ziemi wieluńskiej, piastując wysokie urzędy, takie jak sędziowie i burgrabiowie.
Jednym z najbardziej znanych członków rodu był Bernard Wierusz (1377–1408), syn Lutolda, który pełnił wiele wpływowych funkcji, w tym sędziego generalnego i starosty ostrzeszowskiego.
Po przejściu na stronę króla Władysława Jagiełły w styczniu 1397 roku, Bernard został mianowany starostą wieluńskim. Sprawował ten urząd przez pięć lat, zarządzając królewszczyznami oraz pełniąc funkcje wojskowe i administracyjne.
Był także fundatorem klasztoru Ojców Paulinów w Wieruszowie w 1401 roku, a jego brat Piotr w 1392 roku otrzymał od króla przywilej na założenie miasta Praszka.
Potomkowie Bernarda Wierusza za swoją główną siedzibę obrali Kowale, co dało początek nazwisku Wierusz-Kowalski.
Bieniasz Wierusz przyczynił się do nadania praw miejskich osadzie Lututów w 1404 lub 1405 roku. Nazwa miasta pochodzi od Lutolda de Wierusz z Munstenbergu, założyciela osady.
Po śmierci starosty wieluńskiego Bernarda Wierusza, jego synowie podzielili się majątkiem. Najstarszy z nich, Klemens Wierusz, przejął największą i najbardziej prestiżową część rodowego dziedzictwa – Wieruszów, Kowale, Praszkę oraz inne wsie.
W 1413 roku Klemens objął urząd chorążego wieluńskiego, który sprawował do 1419 roku. Jako chorąży brał udział w wojnie z Zakonem Krzyżackim, w tym w bitwie pod Grunwaldem, jako członek Chorągwi Ziemi Wieluńskiej, oraz w późniejszych starciach z zakonem.
W 1438 roku, podczas konfliktu o tron węgierski, Klemens Wierusz opowiedział się po stronie księcia Władysława, późniejszego Warneńczyka.
W 1442 roku Wieruszów wraz z zamkiem został zdobyty i zniszczony przez wojska habsburskie. Klemens Wierusz dostał się do niewoli i spędził blisko pięć lat w lochach ratusza we Wrocławiu.
Został uwolniony dopiero dzięki wstawiennictwu Kazimierza Jagiellończyka, a kilka lat później, w 1451 roku, zginął bohaterską śmiercią w bitwie pod Byczyną.
Młodsi bracia Klemensa dali początek młodszym liniom rodu, m.in. Niemojowskim, Bielskim, Walichnowskim i Walkonowskim.
Bieniasz Wierusz, brat Bernarda, pełniący urząd podkomorzego wieluńskiego, prawdopodobnie dowodził chorągwią wieluńską w bitwie pod Grunwaldem (za: Rycerstwo polsko-litewskie – spisy rycerstwa, Romuald Bejnar-Bejnarowicz), a następnie brał udział w oblężeniu Malborka, gdzie zginął. Został pochowany w Wieruszowie.
O Bieniaszu wspomina Henryk Sienkiewicz w powieści Ogniem i mieczem jako o rycerzu straży królewskiej Jagiełły, udającym się na pola grunwaldzkie:
„Między rycerstwem najsłynniejsi byli: Jaśko Mążyk z Dąbrowy, prawdziwy olbrzym, postawą niemal Paszkowi z Biskupic równy, (…) Wielkopolanin Bieniasz Wierusz, i Piotr Medyolański, (…), a zresztą sami polscy rycerze, ‘wybrani z tysięców,’ którzy wszyscy zaprzysięgli do ostatniej krwi króla bronić i od wszelkiej wojennej przygody go osłaniać.”
Źródło: Krzyżacy – Henryk Sienkiewicz, Wyd. B. Milski, Gdańsk, 1900
