Henryk Wierusz-Kowalski (ur. 12 lipca 1846 w Nowym Sączu, zm. 29 kwietnia 1929 w Stróżach nad Dunajcem) – generał brygady Wojska Polskiego, lekarz wojskowy, bakteriolog i epidemiolog.

Życiorys – opracowny na podstawie informacji umieszczonych przez Generała w karcie ewidencyjnej – Centralne Archiwum Wojskowe  https://wbh.wp.mil.pl/pdfviewer/?f=/c/scans/KGiO/I_480_298.pdf

Henryk Wierusz-Kowalski był synem Jana powstańca z 1846, urzędnika starostwa i Anastazji z Zielińskich. W latach 1859–1867 uczył się w I Gimnazjum w Nowym Sączu. W latach 1867–1873 studiował medycynę na Uniwersytecie w Wiedniu oraz Akademii Wojskowo-Chirurgicznej w Wiedniu.

Służbę wojskowa rozpoczął jako lekarz w czerwcu 1873 w Szpitalu Garnizonowym nr 1 w Wiedniu. Odbył staże naukowe w pracowniach Roberta Kocha w Berlinie i Ludwika Pasteura w Paryżu oraz u epidemiologa i higienisty Maxa Pettenkofera w Monachium. Studia te dały mu pozycję jednego z najwybitniejszych w Austrii znawców bakteriologii, epidemiologii i higieny. w 1879 był porucznikiem, lekarzem pułkowym w 17 pułku piechoty. W 1882 powrócił do Wiednia na stanowisko ordynatora oddziału chorób wewnętrznych Szpitala Garnizonowego nr 2, został wykładowcą higieny na kursach dla lekarzy wojskowych rezerwy. W latach 1884–1886 ponownie podjął pracę w Szpitalu Garnizonowym nr 1 poświęcając się studiom nad cholerą i jej praktycznemu zwalczaniu podczas epidemii w Serbii na przełomie 1886 i 1887. W 1886 awansowany na stopień kapitana. W latach 1887–1896 był twórcą i naczelnym bakteriologiem laboratorium Wojskowego Komitetu Sanitarnego, kierownikiem Instytutu Bakteriologicznego w Wiedniu. 1 listopada 1896 został awansowany na stopień majora i lekarza sztabowego. 1 maja 1900 awansowany do stopnia podpułkownika objął stanowisko zastępcy komendanta Szpitala Garnizonowego nr 25 w Sarajewie. 1 maja 1904 mianowany pułkownikiem przeniesiony zostaje na stanowisko komendanta Szpitala Garnizonowego nr 8 w Laibach.

We wrześniu 1906 przeszedł w stan spoczynku i zamieszkał w Wiedniu. 16 kwietnia 1910 awansowany do stopnia tytularnego generała majora. Podczas I wojny między wrześniem 1915 a lutym 1917 ponownie znalazł się w służbie czynnej, ale o jej przebiegu niewiele wiadomo.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 zgłosił się do Wojska Polskiego, przyjęty został formalnie 31 marca 1919. Był najstarszym generałem w szeregach polskiej armii, pracował jako lekarz kontaktowy w wojskowym szpitalu epidemiologicznym. Od stycznia 1920 był inspektorem sanitarnym i lekarzem garnizonowym w Dowództwie Okręgu Generalnego Kraków. 1 maja 1920 roku został zatwierdzony z dniem 1 kwietnia 1920 roku w stopniu generała podporucznika, w Korpusie Lekarskim, w grupie oficerów byłej armii austriacko-węgierskiej. Z dniem 31 stycznia 1924 został przeniesiony w stan spoczynku.

Zamieszkał w majątku Stróże nad Dunajcem który należał do rodziny Dunikowskich.

„Mieszkał tu Stefan Dunikowski wraz ze swoją żona Marią z Trzecieskich oraz dwoma córkami: Ireną i Anną. Stefan Dunikowski był oficerem WP, został rozstrzelany w Katyniu w 1940 r.

W dworze Dunikowskich istniała Księga Gości, do której wpisywali się przyjezdni przebywający na jego terenie. Księga ta przemawia nazwiskami ciekawych ludzi. Bywały we dworze przed laty historyczne postacie. Jedną z nich był wybitny epidemiolog i bakteriolog CK Armii, emerytowany generał – lekarz Henryk Wierusz-Kowalski. Staruszek – będąc rezydentem we dworze – chciał pewnego dnia zaszczepić jedną z córek państwa Dunikowskich strzykawką, nazwijmy to nie pierwszej czystości. Wobec veta pani domu obraził się twierdząc, że pół armii Franciszka Józefa nią zaszczepił i nikomu nic się nie stało.” Źródło – strona Domu Pomocy Społecznej w Stróżach.

A tak pisała o generale w „Ocalałych wspomnieniach ” – Anna z Dunikowskich Kaznowiecka źródło – „Zeszyty Wojnickie” 

„W tamtych czasach istniało w naszej sferze pojęcie rezydenta, jak sama nazwa wskazuje, człowiek taki z tych czy innych względów rezydował we dworze. U nas takim rezydentem był generał Henryk Wierusz Kowalski, był on przyjacielem mojego dziadka Dunikowskiego, lekarz – bakteriolog. Był niesamowitym brudasem, absolutnie nie pozwalał sprzątać w swoim pokoju, robiło się to wówczas, gdy wyjeżdżał w sąsiedztwo. Przewracało się wtedy pokój do góry nogami, pewnego razu rozmyślił się w drodze i kazał furmanowi zawracać. Ale była awantura! Gdy zachorowałam na koklusz, akurat pojawiła się szczepionka przeciw tej chorobie, generał wyciągnął z zakamarków starą, zardzewiałą strzykawkę i powiedział, że będzie mnie szczepił. Gdy Mamusia zdecydowanie sprzeciwiała się temu, powiedział z oburzeniem: „Całą armię austryjacką zaszczepiłem tą strzykawką, a pani córki nie mogę?” Taki to był bakteriolog. […] Innym naukowcem U.J. był prof. Rubczyński, historyk, był on siostrzeńcem naszego generała Kowalskiego, typowy dawny profesor w kaloszach i z parasolem. Był bardzo roztargniony, wybierał się do Stróż jak na wyspę bezludną, zwożąc wszystko co do życia potrzebne, nawet znaczki pocztowe, gdyż uważał, że na tak zapadłej wsi nic nie ma.”

Był kawalerem nie założył rodziny.

Zmarł 29.04.1929 – Stróże nad Dunajcem. Pochowany został w grobowcu rodziny Dunikowskich na cmentarzu w Jakubkowicach

Źróło: Adam Malicki, Mateusz Zbyszko Dunikowski, Centralne Archiwum Wojskowe, Wikipedia